Tereny zamkowe

W północno-zachodniej części miasta wznosi się zamek Dewinów – Packów – Bibersteinów, czworoboczna budowla z wysoką wieżą i dziedzińcem wewnętrznym, któremu obecny kształt nadany został około połowy XVI wieku przy wykorzystaniu gotyckich elementów architektonicznych. Fundatorem przebudowy był w 1540 r. baron Hieronim von Biberstein Pan na Żarach, Frydlancie, Beeskov, Storkow etc. Informacja o tym fakcie jest na tablicy herbowej nad wjazdem na dziedziniec zamkowy.

Od wschodu zamek połączony jest furtą i przejściem na I i II piętrze z  wybudowanym na początku XVIII wieku pałacem Promnitzów, zawierającym również starsze fragmenty architektoniczne, wśród nich kaplicę zamkową, oraz zabudowaną część murów miejskich. Od południa do zamku przylega budynek dawnej kuchni zamkowej wybudowany w końcu XVII w.
Na północ od zamku rozpościera się obecnie park. Zamek i park dzieli rzeka Żarka. Po drugiej stronie rzeki prawdopodobnie rozpoczęło się osadnictwo łużyckie przyszłego miasta Żary. W parku dominującym obiektem jest wzgórze winne.

Dalej na wschód od pałacu leży wewnętrzny ogród zwany ogrodem sekretnym, oddzielony od parku zamkowego (pałacowego) przez istniejącą tutaj już w 17. stuleciu ujeżdżalnię oraz przepływającą Żarką. Masztarnia w okresie międzywojennym wykorzystywano jako salę sportową.

Na północ po drugiej stronie parku wybudowana na początku XVIII wieku trójskrzydłowa budowla pałacyku letniego „Tummelhaus” (dom zabaw).

Z osi pałacu Promnitzów wychodzi Aleja Kasztanowa (ul. Poznańska) prowadząca w kierunku północnym. Oś poprzeczna parku, przebiegająca równolegle do pałacu Promnitzów, kończy się przy pawilonie na Wzgórzu Winnym. Między aleją oraz pałacykiem letnim (Tummelhaus – Szkoła Rycerska) poniżej ulicy dzisiejszej ul. Folwarcznej położone są budynki folwarczne/folwark/.
Dzisiaj w folwarku organizowane są co 2 tygodnie małe jarmarki z regionalnymi produktami. Dawniej oprócz stajni, obory, spichlerzy była tu także gorzelnia.
Dalej na wschód stał kiedyś domek myśliwski. Oprócz tego ostatniego cały teren podzamcza, który swe największe rozmiary osiągnął dopiero na początku XVIII wieku, okalał mały mur, w obrębach którego znajdował się również cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła. Cmentarz i kościół leżą na niewielkim wyniesieniu, jest to pozostałość po osadzie, która była przed X w n.e.. Leżąca na południe od kościoła góra winna skrywa w swoim wnętrzu kamienną wieżę mieszkalną (rycerską) z ok. XII lub początku XIII w. Dzisiaj jest tutaj wystawa o początkach miasta. Wzgórze winne wieńczy altana, która przypomina o tradycjach uprawy winorośli. Poniżej pomiędzy wzgórzem winnym a pałacem przylegający do zamku stoją ruiny dawnego browaru zamkowego a później królewskiego.

Żarskie podzamcze posiada w stosunku do  planu urbanistyczno-architektonicznego zamku i miasta Brody urok narastającego kompleksu.
Przez park płynie rzeka Żarka, teraz została ujęta w przykrytym kanale, kiedyś dla lokalizacji miasta i jego mieszkańców miała fundamentalne znaczenie. Na niej było kilka stawów rybnych, jej wody wlewały się do fosy zamkowej oraz miejskiej, co podnosiło wartości obronne miasta. Lód z rzeki wykorzystywano także w procesie produkcji piwa oraz obróbce tkanin. Dzisiaj Żarka jest nieco zapomniana i przypomina o swoim istnieniu, głównie gdy są duże opady i jej wody zagrażają domostwom w dolnej części miasta.
Najstarsza część zamku przypomina jeszcze po swej renesansowej przebudowie czasy grodowych początków. Jeśli nawet nie udało się wyłuszczyć do dziś jego ostatniego gotyckiego kształtu i wyjaśnić do końca przebiegu budowy, to jednak pozostałości w postaci ślepych okien, nisz czy sklepień przywodzą na myśl budowle krzyżackich zamków. Rozbudowa zamku z roku 1540, mająca na celu ujednolicenie jego formy architektonicznej, zaowocowała jedną z najbardziej zwartych budowli renesansowych na pograniczu polsko-niemieckim.

Dobudowany do zamku pałac jest już tak zlokalizowany w stosunku do otoczenia, żeby wyeksponować osie widokowe. I tak Błękitna Brama oraz ul. Poznańska dawniej Aleja Kasztanowa zaprasza do pałacu i tym samym kompleksu zamkowo- pałacowego od strony północnej.

Oś widokowa od północy poprzez Błękitną Bramę celuje dokładnie we wjazd do pałacu. Kolumnada od strony placu zamkowego to zaproszenie od strony miasta, rynku. Ekspozycja ta jest najbardziej okazała.

Położenie, lokalizacja zamku ma swoje uzasadnienie obronne i prawdopodobnie geograficzno- historyczne. W XIII w. wieku te walory były najważniejsze, a nie ekspozycja rezydencji dla podkreślenia ważności gospodarza. Początki zamku były prawdopodobnie na niewielkiej wysepce zlokalizowanej na rozlewiskach rzeki Żarki. Zamek przedstawiany był przez historyków jako obiekt na wodzie. Wjazd do zamku był od strony południowej (dzisiaj jest to część nieużytkowanej dawnej kuchni zamkowej). Świadczą o tym odkryte fundamenty bramy wjazdowej w części budynku kuchni. Wieża zamkowa w pierwotnej wersji miała charakter obronny. Dopiero po przebudowie renesansowej i dobudowaniu kuchni zamkowej, a także po zbudowaniu pałacu stała się elementem symbolicznym rezydencji magnackiej. Dlatego ostatecznie wieża została wykorzystana w XVIII jako mauzoleum.